Phác đồ điều trị rối loạn cảm xúc lưỡng cực

1. Rối loạn cảm xúc lưỡng cực có chữa được không?

Rối loạn cảm xúc lưỡng cực là tình trạng thay đổi tâm trạng cảm xúc của người bệnh từ hưng phấn, phấn khích, vui vẻ quá độ sang trạng thái uể oải, chán nản. Mỗi người bệnh có các triệu chứng và thời gian biểu hiện các triệu chứng khác nhau.

Rối loạn lưỡng cực là một bệnh lý nguy hiểm vì nó gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến thể chất, tinh thần và đời sống của người bệnh. Nó ảnh hưởng đến giấc ngủ, nhu cầu ăn uống, khả năng tập trung và ghi nhớ. Vì vậy, những người mắc rối loạn cảm xúc lưỡng cực thường không đạt được hiệu quả làm việc gây ảnh hưởng đến tài chính và các mối quan hệ xung quanh. Tệ nhất là những người mắc bệnh rối loạn lưỡng cực có ý nghĩ và hành vi tự sát trong giai đoạn trầm cảm. Vậy rối loạn cảm xúc lưỡng cực có chữa được không? Bệnh rối loạn cảm xúc lưỡng cực là một bệnh lý suốt đời, những cách chữa bệnh rối loạn cảm xúc lưỡng cực hiện nay đều nhằm mục đích cải thiện triệu chứng bệnh và cảm xúc. Điều trị rối loạn lưỡng cực nhằm mục đích giảm mức độ nghiêm trọng và số lượng các giai đoạn trầm cảm và hưng cảm để có được cuộc sống bình thường nhất có thể.

Nếu một người không được điều trị, các cơn hưng cảm liên quan đến lưỡng cực có thể kéo dài từ 3 đến 6 tháng. Các giai đoạn trầm cảm có xu hướng kéo dài hơn, thường từ 6 đến 12 tháng. Nhưng với cách điều trị hiệu quả, các đợt bệnh của rối loạn lưỡng cực thường được cải thiện hơn.

2. Các cách chữa bệnh rối loạn cảm xúc lưỡng cực

Hiện nay có nhiều cách chữa bệnh rối loạn cảm xúc lưỡng cực như dùng thuốc và không dùng thuốc. Khi điều trị, tùy vào giai đoạn cụ thể và tùy vào mỗi bệnh nhân, bác sĩ sẽ đưa ra phác đồ điều trị phối hợp của nhiều phương pháp điều trị để giúp người bệnh đạt được hiệu quả điều trị tốt nhất có thể.

2.1 Dùng thuốc

Thuốc điều trị rối loạn cảm xúc lưỡng cực: gồm 3 nhóm thuốc chính là thuốc điều chỉnh khí sắc, thuốc chống loạn thần và thuốc chống trầm cảm.

Thông thường, việc điều trị đòi hỏi sự kết hợp của ít nhất một loại thuốc điều chỉnh khí sắc và/ hoặc thuốc chống loạn thần không điển hình, cộng với liệu pháp tâm lý. Các loại thuốc được sử dụng rộng rãi nhất để điều trị rối loạn lưỡng cực bao gồm lithium cacbonat và axit valproic.

Mặc dù thuốc chống trầm cảm vẫn được kê toa rộng rãi cho bệnh trầm cảm lưỡng cực. Tuy nhiên nó vẫn gây ra tranh cãi do nguy cơ chuyển đổi sang trạng thái hưng cảm hoặc hưng cảm nhẹ do thuốc chống trầm cảm gây ra. Hầu hết các nghiên cứu cho thấy thuốc chống trầm cảm có thể gây nguy cơ chuyển đổi sang trạng thái hưng cảm đều liên quan đến paroxetine. Do đó, nếu muốn tránh sử dụng thuốc chống trầm cảm thì nên tránh dùng paroxetine.

2.2 Không dùng thuốc

Mặc dù thuốc thường là nền tảng trong điều trị rối loạn lưỡng cực, nhưng liệu pháp tâm lý liên tục rất quan trọng để giúp bệnh nhân hiểu và chấp nhận những gián đoạn cá nhân và xã hội trong quá khứ cũng như đối phó tốt hơn với những rối loạn trong tương lai. Một số phương pháp trị liệu tâm lý cụ thể đã được chứng minh là giúp tăng tốc độ phục hồi và cải thiện triệu chứng chức năng trong rối loạn lưỡng cực, bao gồm liệu pháp nhận thức-hành vi, liệu pháp nhịp điệu giữa các cá nhân/xã hội, liệu pháp gia đình và liệu pháp nhóm. Ngoài ra, vì việc từ chối thường là một vấn đề - việc gắn bó với thuốc có thể đặc biệt khó khăn ở tuổi thiếu niên - liệu pháp tâm lý thông thường giúp bệnh nhân tiếp tục dùng thuốc.

Tâm lý trị liệu: Đây là một phần quan trọng trong điều trị rối loạn lưỡng cực và có thể được cung cấp ở cá nhân, gia đình hoặc nhóm. Một số loại trị liệu có thể hữu ích bao gồm:

• Liệu pháp đồng điệu giữa các cá nhân và xã hội (IPSRT). IPSRT tập trung vào việc ổn định nhịp sống hàng ngày, chẳng hạn như ngủ, thức và giờ ăn. Một thói quen nhất quán sẽ giúp cho tâm trạng tốt hơn. Những người mắc chứng rối loạn lưỡng cực có thể được hưởng lợi từ việc thiết lập thói quen hàng ngày về giấc ngủ, chế độ ăn uống và tập thể dục.
• Trị liệu hành vi nhận thức (CBT). Trọng tâm là xác định những niềm tin và hành vi không lành mạnh, tiêu cực và thay thế chúng bằng những niềm tin và hành vi lành mạnh, tích cực. CBT có thể giúp xác định nguyên nhân gây ra các giai đoạn lưỡng cực. Bạn cũng học được cách để kiểm soát căng thẳng và đối phó với các tình huống khó chịu.
• Giáo dục tâm lý. Tìm hiểu về rối loạn lưỡng cực (giáo dục tâm lý) có thể giúp bạn và người thân hiểu được tình trạng bệnh. Biết được điều gì đang xảy ra có thể giúp bạn nhận được sự hỗ trợ tốt nhất, xác định các vấn đề, lập kế hoạch ngăn ngừa tái phát và kiên trì điều trị.
• Liệu pháp tập trung vào gia đình. Sự hỗ trợ và giao tiếp của gia đình có thể giúp bạn tuân thủ kế hoạch điều trị, đồng thời giúp bạn và người thân nhận biết và quản lý các dấu hiệu cảnh báo về sự thay đổi tâm trạng.

Liệu pháp sốc điện: Liệu pháp sốc điện ( ECT ) được sử dụng cho những giai đoạn hưng cảm hoặc trầm cảm nặng và cho những người không đáp ứng với thuốc hoặc cho những phụ nữ gặp phải các triệu chứng khi đang mang thai. Bởi vì nó có thể hành động nhanh chóng nên có thể đặc biệt hữu ích cho những bệnh nhân bị bệnh nặng có nguy cơ cao muốn tự tử. 

• ECT không còn được ưa chuộng vào những năm 1960 một phần do những miêu tả tiêu cực, xuyên tạc về việc sử dụng nó trên các phương tiện truyền thông. Nhưng các phương pháp hiện đại đã được chứng minh là vừa an toàn vừa mang lại hiệu quả cao. 
• Đầu tiên, bệnh nhân sẽ được gây mê và dùng thuốc giãn cơ. Một dòng điện nhỏ được truyền qua các điện cực đặt trên da đầu để tạo ra cơn động kinh lớn trong thời gian ngắn - chưa đầy một phút trong khi bệnh nhân đang ngủ. Một tuần thường thực hiện 3 lần, và mỗi đợt điều trị thường bao gồm 6-12 lần điều trị. Trong quá trình điều trị bằng ECT - thường là từ hai đến bốn tuần - đôi khi ngừng sử dụng lithium và các thuốc ổn định tâm trạng khác để giảm thiểu tác dụng phụ. Sau đó, chúng sẽ được tiếp tục sử dụng lại sau khi hoàn tất điều trị.

Một số phương pháp điều trị trầm cảm không dùng thuốc mới hơn là:

• VNS (Kích thích dây thần kinh phế vị hoặc phế vị) liên quan đến việc cấy một thiết bị gửi tín hiệu điện đến dây thần kinh phế vị để điều trị trầm cảm.
• TMS (Kích thích từ trường xuyên sọ) là một thủ tục liên quan đến việc sử dụng cuộn dây điện từ để tạo ra dòng điện và kích thích các tế bào thần kinh ở trung tâm tâm trạng của não như một phương pháp điều trị trầm cảm.
• Liệu pháp ánh sáng đã được chứng minh là có hiệu quả như một phương pháp điều trị bổ sung khi chứng rối loạn lưỡng cực có liên quan đến chứng trầm cảm theo mùa. Đối với những người thường bị trầm cảm vào mùa đông, việc ngồi từ 20 phút đến 30 phút mỗi ngày trước hộp đèn đặc biệt có ánh sáng toàn phổ có thể giúp điều trị chứng trầm cảm.

3. Phác đồ điều trị rối loạn cảm xúc lưỡng cực như thế nào?

Nguyên tắc khi điều trị rối loạn cảm xúc lưỡng cực bao gồm:

• Những bệnh nhân đang ở các giai đoạn rối loạn khí sắc mức độ nặng, đặc biệt trầm cảm có ý tưởng tự sát cần phải cho nhập viện. Nếu rối loạn khí sắc ở mức độ nhẹ có thể điều trị bằng thuốc tại nhà.
• Cần điều trị sớm các trường hợp có biểu hiện rối loạn khí sắc nhẹ
• Chỉ định sớm các biện pháp điều trị với các nhóm thuốc chống loạn thần với trầm cảm, điều chỉnh khí sắc. Tùy tình trạng và giai đoạn của từng người bệnh mà chọn lựa nhóm thuốc, loại thuốc và liều lượng phù hợp. 
• Kết hợp với các phương pháp tâm lý trị liệu và các phương pháp điều trị không dùng thuốc 
• Lưu ý sau mỗi giai đoạn cấp cần điều trị dự phòng tái phát
• Điều trị phải được duy trì ít nhất 6 tháng để đảm bảo hiệu quả điều trị và phòng tái phát.

Tùy vào giai đoạn bệnh và những triệu chứng hiện có, các bác sĩ sẽ đưa ra phác đồ điều trị phù hợp với mỗi người bệnh.

3.1 Giai đoạn trầm cảm

Sử dụng thuốc chống loạn thần trong giai đoạn trầm cảm của rối loạn cảm xúc lưỡng cực như quetiapine, olanzapin. Các bệnh nhân có giai đoạn trầm cảm của rối loạn cảm xúc lưỡng cực có thể chỉ điều trị bằng thuốc chống loạn thần mà không cần sử dụng thuốc chống trầm cảm. Sau 3 tuần điều trị bằng thuốc chống loạn thần mà các triệu chứng của trầm cảm không cải thiện đáng kể (không giảm 30% so với chưa điều trị) thì cần phối hợp thêm thuốc chống trầm cảm. Tuy nhiên, trong một số trường hợp sau, bệnh nhân cần sử dụng phối hợp thuốc an thần và thuốc chống trầm cảm:

• Trầm cảm có loạn thần
• Trầm cảm có ý nghĩ về cái chết và hành vi tự sát
• Trầm cảm không tiếp xúc với người xung quanh
• Trầm cảm không muốn ăn uống
• Giai đoạn trầm cảm có nhiều triệu chứng rối loạn thần kinh thực vật đi kèm

Sử dụng thuốc chống trầm cảm. Có thể chọn các thuốc thuộc nhóm chống trầm cảm 3 vòng, thuốc ức chế tái hấp thu chọn lọc serotonin hoặc thuốc ức chế tái hấp thu serotonin và norepinephrin

3.2 Giai đoạn hưng cảm và hỗn hợp

Nguyên tắc dùng thuốc trong giai đoạn này:

• Phải sử dụng kết hợp giữa thuốc chỉnh khí sắc và thuốc chống loạn thần
• Không dùng thuốc chống trầm cảm trong giai đoạn này.
• Hạn chế áp dụng liệu pháp tâm lý, nếu có áp dụng thì bắt buộc phải kết hợp với thuốc chống loạn thần và thuốc chỉnh khí sắc.
• Benzodiazepin cũng có tác dụng giảm mất ngủ và kích động trong giai đoạn đầu của bệnh 

3.2.1.Thuốc điều chỉnh khí sắc

Lithium, valproat, carbamazepin … là những thuốc đã được chứng minh cho kết quả điều trị tốt cho cơn hưng cảm và cơn hỗn hợp.

• Lithium là chất ổn định tâm trạng lâu đời nhất được sử dụng để kiểm soát bệnh rối loạn cảm xúc lưỡng cực. Nó đã được chứng minh là có hiệu quả trong việc kiểm soát giai đoạn cấp tính của một trong hai cực và đã được chứng minh là có hiệu quả trong việc ngăn ngừa hoặc tái phát các giai đoạn của một trong hai cực. Ngoài ra, nó đã được chứng minh là có vai trò trong việc ngăn ngừa tự tử ở bệnh nhân mắc rối loạn cảm xúc lưỡng cực. Trước khi bắt đầu sử dụng lithium, cần phải xem xét lại tiền sử bệnh lý về sự hiện diện của các bệnh lý thực thể như rối loạn chức năng thận, rối loạn chức năng tuyến giáp và các bất thường về dẫn truyền tim. Ngoài ra, thông tin cần được xem xét về sự hiện diện của các bệnh da liễu. Đối với phụ nữ, cần xác định chu kỳ kinh nguyệt cuối cùng và nếu cần thiết phải thực hiện xét nghiệm thai bằng nước tiểu. Hơn nữa, trước khi bắt đầu dùng lithium, bệnh nhân cần được giáo dục về các tác dụng phụ khác nhau của lithium, sử dụng chế độ ăn hạn chế muối và tránh dùng thuốc (thuốc lợi tiểu, thuốc ức chế men chuyển angiotensin, thuốc chống viêm không steroid..) có thể làm tăng nồng độ lithium trong huyết thanh. Bệnh nhân cũng cần được thông báo về khả năng gây mất nước của thuốc.
• Divalproex và các công thức của nó (natri valproate và axit valproic) đã được chứng minh là hữu ích trong việc kiểm soát BPAD. Nó đã được chứng minh là có hiệu quả trong việc kiểm soát cơn hưng cảm cấp tính và các giai đoạn hỗn hợp. Bằng chứng về hiệu quả của nó trong trầm cảm cấp tính không mạnh mẽ như đối với lithium. Nó cũng có hiệu quả trong việc ngăn ngừa chứng hưng cảm và trầm cảm khi được sử dụng trong giai đoạn duy trì. Giống như lithium, trước khi bắt đầu dùng valproate, các bác sĩ lâm sàng cần xem lại tiền sử bệnh xem có bất kỳ vấn đề nào về gan, huyết học và chảy máu hay không. Trước khi bắt đầu dùng valproate, bệnh nhân phải được giáo dục về các tác dụng phụ, đặc biệt là về các dấu hiệu và triệu chứng của rối loạn chức năng gan và huyết học. Họ cần được hướng dẫn báo cáo cho bác sĩ lâm sàng sớm nhất nếu những dấu hiệu và triệu chứng này xuất hiện. Trước khi bắt đầu dùng valproate, điều quan trọng là phải kiểm tra bệnh nhân về xét nghiệm chức năng gan và đo huyết áp. Ở phụ nữ trẻ, cần xác định chắc chắn chu kỳ kinh nguyệt cuối cùng và nếu cần, cần phải xét nghiệm thai bằng nước tiểu để loại trừ khả năng có thai. Vì valproate có liên quan đến tăng cân và các bất thường về chuyển hóa, nên đánh giá thành phần lipid, mức đường huyết lúc đói và nhân trắc học có thể là một phương pháp tốt 
• Carbamazepine đã được chứng minh là có hiệu quả trong việc kiểm soát chứng hưng cảm lưỡng cực cấp tính và ngăn ngừa tái phát. Trước khi bắt đầu dùng carbamazepine, bác sĩ lâm sàng cần tập trung vào tiền sử rối loạn tạo máu và rối loạn chức năng gan. Khi xem xét sử dụng carbamazepine, bệnh nhân cần được thông báo về các dấu hiệu và triệu chứng của rối loạn chức năng gan, rối loạn chức năng huyết học và phản ứng da và được yêu cầu báo cáo với bác sĩ tâm thần nếu những triệu chứng này xuất hiện.

3.2.2.Thuốc chống loạn thần 

Thuốc chống loạn thần đôi khi được kê đơn để điều trị các cơn hưng cảm bao gồm: haloperidol, olanzapin, quetiapin, risperidone

Chúng cũng có thể được sử dụng như một chất ổn định tâm trạng lâu dài. Quetiapine cũng có thể được sử dụng cho bệnh trầm cảm lưỡng cực lâu dài. Vì thuốc chống loạn thần có thể gây ra tác dụng phụ, chẳng hạn như mờ mắt, khô miệng, táo bón và tăng cân nên liều ban đầu thường sẽ thấp.

Nếu được kê đơn thuốc chống loạn thần, bạn sẽ cần kiểm tra sức khỏe định kỳ ít nhất 3 tháng một lần, nhưng có thể thường xuyên hơn, đặc biệt nếu bạn mắc bệnh tiểu đường.

Như vậy, bệnh rối loạn cảm xúc lưỡng cực là một bệnh lý nguy hiểm, gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến tinh thần, thể chất và đời sống sinh hoạt của người bệnh. Phác đồ điều trị rối loạn cảm xúc lưỡng cực bao gồm các phương pháp dùng thuốc và không dùng thuốc. Tùy vào từng giai đoạn và mức độ biểu hiện của mỗi người bệnh mà bác sĩ sẽ đưa ra phác đồ điều trị thích hợp. Vì vậy, khi bạn có các dấu hiệu nghi ngờ đang mắc rối loạn cảm xúc lưỡng cực, bạn cần đến các bệnh viện lớn để được chẩn đoán và điều trị sớm.

Tài liệu tham khảo:webmd.com, nhs.uk,mayoclinic.org, ncbi.nlm.nih.gov